Papiermolen De Schoolmeester in Westzaan is door de Rijksdienst voor het Culturele Erfgoed (RCE) opgenomen in de lijst van bijzondere interieurensembles: monumenten waarbij het gebouw en de inrichting een geheel vormen.

Van dat soort monumenten zijn er maar 72 in Nederland. In de Zaanstreek is de Schoolmeester de enige op de interieur-kaart.

De Schoolmeester is de laatste windpapiermolen ter wereld waar nu ook nog papier wordt gemaakt. De molen maakt vanaf 1692 onafgebroken papier, het zogenaamde Zaansch Bord dat veel wordt gebruikt door boekbinders en kunstenaars.

Een belangrijk onderdeel van het interieur is de zogenaamde maalbak of Hollander, een belangrijke Nederlandse innovatie die de papierindustrie in de Gouden Eeuw maakte tot de beste van de wereld.

In 2018 is De Schoolmeester nog steeds in bedrijf en maakt nog steeds Zaansch Bord (onder, foto Geke vd Kamp, die eerder op De Orkaan uitlegde hoe er papier van je oude spijkerbroek gemaakt kan worden).

De molen heeft een authentiek interieur dat laat zien hoe al eeuwenlang door middel van de wind papier wordt geproduceerd. In 1977 kwam de molen in bezit van Vereniging de Zaansche Molen.

De website van de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed heeft beeldmateriaal en achtergrondverhalen over de Schoolmeester.

De molen is te bezoeken op iedere werkdag van 10.00 – 16.00 uur, iedere tweede zaterdag van de maand 10.00 – 16.00 uur (april-september) en op afspraak.

De Schoolmeester is de enige nog overgebleven, windgedreven papiermolen ter wereld. Hij is in 1692 gebouwd als zeskant bovenkruier met stelling en herbergt een eeuwenoud industrieel interieurensemble.

Droogschuur

Kenmerkend voor De Schoolmeester is de lange aanbouw: de enorme droogschuur met lijnen om het geproduceerde papier te drogen te hangen. In de zijwanden aan weerszijden bevinden zich luiken die, naar gelang de windrichting, opengezet kunnen worden. In de Zaanstreek zijn er in totaal wel 60 windpapiermolens actief geweest – dit is het laatst overgebleven exemplaar.

Kwaliteitspapier

In de 17de en 18de eeuw komt het beste papier uit de Zaanstreek. Het blauwe en grauwe papier dient als verpakkingsmateriaal en het fijne of witpapier is om op te schrijven. Dit papier gaat de hele wereld over. Zo is de Onafhankelijkheidsverklaring van de Verenigde Staten van Amerika van 4 juli 1776 op Zaans papier gedrukt.Het principe van papier maken bestaat uit het vervezelen van vodden en lompen, oud touw en visnetten. Een belangrijke uitvinding in de Zaanstreek rond 1630 is een maalbak, later door buitenlanders ‘de Hollander’ genoemd. Dit apparaat zorgt voor een aanzienlijke verbetering en versnelling van het maalproces, waarbij de vezels veel fijner worden dan bij het ouderwetse fijnhakken van de grondstoffen. 
In de bloeitijd werken er 13 man vast personeel op de molen en 5 tot 10 vrouwen en kinderen in het voddenscheurhok. Tegenwoordig maakt 1 molenaar, al decennialang Arie Butterman, nog steeds het ‘Zaansch Bord’ in allerlei kleuren. Sinds 2017 is er een 2de molenaar aangenomen om in de toekomst het vak over te nemen.

Modernisering

In 1852 koopt Gerbrand de Jong de molen. In 1877 is de Schoolmeester gemoderniseerd en zijn de kuipen voor handgeschept papier vervangen door een langzeefmachine. Deze wordt nu nog regelmatig gebruikt. Aanvankelijk wordt de langzeefmachine aangedreven door een naast de machine geplaatste stoommachine, die in de decennia na 1948 enkele keren door een modernere motor wordt vervangen. Vanaf 1979 is de aandrijving elektrisch. 

Mospapier

De papiermolen maakt papier, sinds 1877 het Zaansch Bord voor verpakkingsdoeleinden en tot 1960 mospapier. Dit is samengeperst veenmos en wordt gebruikt bij de bouw en het onderhoud van houten schepen om ze waterdicht te maken en te houden. In 1957 neemt de Vereniging van Nederlandsche Papierfabrikanten het onrendabele bedrijf van de Gebr. De Jong over.

3 eeuwen bedrijf en inventaris

Bijzonder is dat de molen sinds zijn bouw tot op de dag van vandaag in bedrijf is – maar liefst 3 eeuwen lang. Omdat de onderneming in de loop der eeuwen is doorontwikkeld, vormen de molen, het bedrijf en de inrichting een uniek historisch en industrieel ensemble.
Alle ruimtes, maalwerktuigen, apparaten en voorwerpen voor de papierproductie in de molen zijn er nog, zoals de 3 maalbakken (Hollanders), de manden, de krijtbordjes, de roerbak, de kapperij met bestevaar, de schepkuip met natpers, de houten kruiwagen met schep, de verzijgkasten, de waterpomp, de langzeef, de droogpersen met kaapstanders, de 2 kalanders, de scherpkamer en de droogschuur.

Windkracht

Bijzonder is ook dat ze nog beroepsmatig worden gebruikt. De molen kapt en maalt op windkracht vanaf 1692 tot vandaag aan toe; het papier maken ging vroeger met de hand en sinds 1877 met een machine. Van het geproduceerde veelkleurige ‘Zaansch Bord’ worden tegenwoordig kaarten gemaakt, en ook boekbinders en kunstenaars gebruiken het graag. 
In 1976 is de molen overgedragen aan de Vereniging de Zaansche Molen, die momenteel 13 monumentale industriemolens en het Molenmuseum bezit en onderhoudt. De vereniging, de beroepsmolenaar en de vrijwilligers van De Schoolmeester dragen sinds die tijd de zorg voor het onderhoud van de molen en de inrichting, en het behoud van het bedrijf en het ambacht.    

Meer informatie

• Meer weten over papiermolen De Schoolmeester? Kijk op: zaanschemolen.nl.
• Meer foto’s van interieurensembles vindt u op onze Pinterest pagina.
• Lees ook de verhalen achter andere interieurensembles.
• Bekijk interieurensembles op de kaart.

Bronnen

• Kooijman, R. (2000). De Zaansche Molen. Krommenie: Vereniging de Zaansche Molen
• Provinciale Molencommissie Noord-Holland (2007) Leven van de wind – Molens in Noord-Holland. Wormer: Uitgeverij Noord-Holland

Tekst: Wouter Pfeiffer

Foto’s: Wouter van der Sar