Bezienswaardigheden
Westzaan is een langgerekt, een zogenaamd lintdorp waar vroeger voornamelijk boerderijen aan de regel stonden. De dorpstraat is +/- 4 km lang. Dit is De Middel, Weiver, Kerkbuurt, J.J. Allanstraat, Zuideinde, Overtoom.
Het dorp bezit vele monumentale houten huizen langs de dorpstraat. In de vervolgpagina’s vindt u mooie beschrijvingen van Zaanse huizen in het dorp door Nico Heermans.
ReghtHuys 1782
Op de vervolgpagina’s kunt u de vele schoonheden nader bekijken
Molen Het Prinsenhof 1721
Gebouwen
Molens
Westzaan 163 jaar zelfstandige gemeente
De voormalige zelfstandige gemeente ging in 1974 op in de gemeente Zaanstad. Westzaan werd in 1811 zelfstandig, daarvoor was het een belangrijk bestuurcentrum van de Banne Westzaan. Het bestuursgebied bestreek het gehele gebied ten westen van de toentertijd nog stromende rivier de Zaan.
Dat Westzaan economisch gezien een “gouden tijd” heeft gehad kun heden ten dagen nog zien aan het monumentale Reght Huys ( gemeentehuis) dat in opdracht van het streekbestuur de Banne, onder architect Jacob S. Creutz gebouwd werd. Het in Lodewijk XVI-stijl gebouw werd in de periode 1781-1783 geconstrueerd. Het heeft maar kort dienst gedaan als Rechtgebouw,tussen 1816 en 1974 deed het dienst als gemeentehuis. Het monumentale gebouw is nu in handen van de stichting ’t Reght Huys Banne Westzaan.
Ook de Grote Kerk herinnert aan de gouden tijd in 1740 werd de huidige grote kerk gebouwd. De huidige kerk heeft zeker 3 voorgangers gehad. De bekendste is de St-Joris kerk die in de Spaanse tijd in brand gestoken was. De St-Joris kerk had een enorme toren die door achterstallig onderhoud op 1 januari 1843 instortte.
Aantal Inwoners
Aan het eind van de 15e eeuw telde de Banne Westzaan nauwelijks 500 inwoners).! In 1742 2669 ( dit was een hoogte punt). Januari 1988 had Westzaan 4557 inwoners. Westzaan telt nu ruim 1850 woningen.
De bijnaam van Westzaners is Kroosduikers.
UIt de Orkaan
zie impressie van mooi Westzaan Jeroen Conijn Jeroen Duijvestijn
DE ZUIDERVERMANING WESTZAAN
De Zuidervermaning, gebouwd in 1731, is een van de oudste gebouwen van Westzaan. Deze schuurkerk is nog incidenteel in gebruik als “vermaanhuis” van de doopsgezinde gemeente, maar is vooral de culturele ontmoetingsplaats van het dorp. Door de bijzondere bouw en prachtige, landelijke ligging is deze kerk, met zijn sobere pracht, een uitstekende locatie voor uw zakelijke of persoonlijke evenementen.
De Zuidervermaning is dan ook veelvuldig het decor voor:
GESCHIEDENIS VAN DE KERK
Na de Reformatie (1580) was het alleen aan gereformeerden voorbehouden een zichtbaar godshuis te hebben. De doopsgezinden hielden hun bijeenkomsten in een onopvallende schuur of woning. Naar de leraar of vermaner werd hun vergaderplaats een vermaanhuis of vermaning genoemd. In oktober 1731 was de huidige Zuidervermaning gereed.
De Fries Doopsgezinden in Westzaan stichtten al voor 1629 aan het Zuideinde hun eerste vergaderplaats. In 1664 werd een nieuwe vermaning gebouwd maar wegens gebreken werd deze in 1731 afgebroken. In slechts zeven maanden tijd werd de huidige Zuidervermaning gebouwd, die nu nog steeds, compleet met wit zand op de houten vloer, te bewonderen is. Dit zand was bedoeld om de kans op brand in het vrijwel volledig houten gebouw te verkleinen, om vuil op de vloer makkelijker te kunnen verwijderen én hierdoor namen de houten vloerplanken niet teveel water van de uiterst vochtige bodem op.
In de 19e eeuw zijn enkele kleine herstellingen gedaan. Grote restauraties vonden plaats in 1931-1932 en 1964. In 1979 werd het kerkgebouw overgedragen aan de Stichting Oude Hollandse Kerken.
Bij de restauratie van 1995 werd het houtwerk van het interieur, na zorgvuldig kleuronderzoek, weer naar de oorspronkelijke kleuren teruggebracht. Deze kleurstelling draagt in belangrijke mate bij aan de unieke sfeer van dit oude preekhuis.
In april 2018 werd de kerk overgenomen door Stadsherstel Amsterdam. Direct na de overname is een uitgebreid funderingsherstel uitgevoerd. Om de hiervoor benodigde gelden bijeen te brengen heeft onder andere een crowd funding plaats gevonden.
De Stichting Zuidervermaning Westzaan beheert en exploiteert de kerk. De inkomsten uit exploitatie zijn bedoeld voor restauraties en onderhoud van dit kostbare erfgoed. Extra financiële steun ontvangt de Stichting van de Vrienden van de Zuidervermaning en van sponsors. Deze leveren een belangrijke bijdrage aan het behoud van dit unieke historische gebouw.
ReghtHuys 1782
“Dat de Opperbouwheer des Heelal geve dat alle vergaderingen als onder ’t Alziende Oog met alle bedachtzaamheid, openhartigheid en welmeenendheid, vrij van partijdigheid, in vreede en eensgezindheid, ter bevordering van de waare belangens der ingezetenen gehouden worden, Dat zij zoo”. bij de opening, 13 februari 1783. Simon Simonides Jongewaard
Kaart 1870 Westzaan Regthuys
Het dorp Westzaan is omstreeks 1200 ontstaan. Het grondgebied strekte zich uit tussen de Zaan in het oosten en de huidige Nauernasche vaart in het westen. Het gebied was eerst in het bezit van enkele adellijke families, vervolgens van de graven van Holland en na het uitroepen van de republiek in 1588 van de Staten van Holland en West-Friesland.De Staten hadden meer van deze gebieden, heerlijkheden genoemd, geërfd. Voortdurend krap bij kas besloten zij kort na 1700 het gebied aan de meest biedende te verkopen, de Banne Westzaan kocht het in 1729 voor Hfl. 300.000,-. De Banne, waartoe tot aan de opheffing ook de dorpen Zaandijk, Koog, Wormerveer en Westzaandam behoorden, moest bestuurd worden. Daarbij onderscheiden we een taak voor de eigenaar van het gebied, de hogere overheid en voor de lokale bestuurders, regenten of lagere overheid genoemd. De omvangrijkste taak van het dagelijks bestuur was weggelegd voor de regenten. Dat team bestond uit 24 mannen. Te weten een schout, zeven schepenen en zestien vroedschappen. Oppermachtig was het college van schepenen, de schepenbank, onder leiding van de schout die door de hogere overheid werd aangesteld. Dat college benoemde de overige agenten en de ambtenaren, stelde de belastingtarieven vast en verzorgde de civiele (burgerlijke) rechtspraak. Aan dit eeuwenoude bestuur kwam een einde in 1795 door de inval van de legers van Napoleon. De verandering op het terrein van politiek en bestuur was zo ingrijpend dat dat jaar bekend staat als ‘de Omwenteling’. De heerlijkheden (waaronder ook de rechtspraak viel) werden afgeschaft en het kantongerecht werd in Zaandam gevestigd. De feitelijke opheffing van de Banne Westzaan, vond plaats in 1816, waarna de gemeente Westzaan (1816-1974) ontstond.
’t REGHT HUYS
Het gebouw is opgetrokken als vervanger van een uit 1641 daterend Rechthuis, dat afgaande op de summier uitgevoerde tekeningen, verwantschap vertoonde met de renaissance raadhuizen zoals b.v. in Jisp en Graft bewaard zijn gebleven. Nadat het nieuwe Reght Huys gereedgekomen was, werd het oude, bouwvallige rechthuis in 1783 afgebroken. ‘t Reght Huys heeft haar oorspronkelijke functies zijnde Rechtbank, secretariaat voor de weeskamer en het ijkwezen, niet lang uitgeoefend (1783-1811). In ‘t Reght Huys werd alleen civielrecht gesproken (vrouwe justitia is niet geblinddoekt) en geen strafrechtelijk recht (vrouwe justitia is wel geblinddoekt). Vanaf 1816 tot aan de samenvoeging van de gemeenten Westzaan, Zaandam, Koog aan de Zaan, Zaandijk, Krommenie en Assendelft in 1974 tot de gemeente Zaanstad, heeft ‘t Reght Huys als raadhuis voor de gemeente Westzaan dienst gedaan. Het polderbestuur, mede-eigenaar van ’t Reght Huys, heeft tegen een som geld (Hfl. 2541,–) afstand gedaan van haar rechten op het gebouw. In september 1820 wilde ditzelfde polderbestuur overigens het ’t Reght Huys afbreken, de Gouverneur des Konings, van Tets van Goudriaan deed echter een geslaagde poging (via een bemiddelingsvoorstel) om het gevaar van sloop af te wenden.
’t Regthuys
Nu heeft het gebouw, aansluitend op de laatste restauratie opnieuw een multifunctioneel gebruik voor de (West)Zaanse Gemeenschap; vergaderingen, lezingen, concerten, recepties, diners etc. Ook doet het dienst als officiële trouwlocatie van de gemeente Zaanstad.
Voor het gebruik wordt door het bestuur een vergoeding gevraagd. Deze activiteiten in ’t Reght Huys (meestal zijn dit vergader activiteiten van verenigingen, stichtingen uit de Zaanstreek) zijn noodzakelijk om de exploitatie kosten die het monument nu eenmaal met zich meebrengt te kunnen dekken. Een andere bron van inkomsten zijn vaste bijdragen die vrienden en donateurs jaarlijks storten. Ook giften van het bedrijfsleven en subsidies, al dan niet van de overheid, zijn de belangrijke inkomsten bronnen.
Commerciële activiteiten zijn alleen toegestaan indien zij bijdragen aan het in stand houden, restaureren en onderhouden van het gebouw. Zij mogen moeizaam verkregen subsidies niet in gevaar kunnen brengen.
Westzaan- Jeroen Conijn & Jeroen Duijvetijn
De Geveltoerist 89: Westzaans Weeshuis op Zaanse Schans
De Orkaan blijft omhoog kijken. Waar zien we de oude bestemming op de gevel? Erfgoed is vooral goed kijken.
Deze week een speciale Sinterklaas-aflevering, de Sint bezoekt namelijk de Zaanse Schans a.s. zaterdag en ziet als hij goed kijkt daar een Westzaans Weeshuis (De Walvis), Kalverringdijk 15.
Het gebouw kennen we nu als restaurant D’Hoop op de Swarte Walvis (of gewoon: De Walvis) aan de Zaanse Schans. Maar via de gevel wordt een complexe geschiedenis onthuld. Ron Couwenhoven maakte de foto’s en zocht uit hoe het zat.
Verstopt achter het gebladerte van de leibomen voor het terras zit in de gevel van restaurant D’Hoop op de Swarte Walvisch een gevelsteen die op 25 mei 1717 in de muur van het weeshuis van Westzaan werd gemetseld. Die steen verhuisde mee toen het dorpswees- en armenhuis aan de Zaanse Schans werd opgebouwd en samengevoegd met een antiek vleethuis uit Koog, waarin altijd walvisvangersgereedschap werd bewaard en het achttiendeeeuwse pand Oostzijde 10.
De gevelsteen verwijst dus naar het Westzaanse deel van het restaurant. In de steen staat:
‘Int jaar onses Heeren 1717 den 25 Maay heeft Arus Muesse Booy gelyt den eerste tweede en derde steen soon van Mues Claase Booy en syn huysvrou Maartie Arus Booy’
Arus had het dus druk die dag ruim twee eeuwen geleden. Hij moest drie stenen metselen. We zien het jochie met een koket hoedje op aan de slag. Een ton met cement dient als rugdekking en voor hem het gemeentewapen van Westzaan. Aris, zoals hij later in de boeken voorkwam, werd op 31 augustus 1710 gedoopt. Hij zal dus zeven jaar geweest zijn toen hij het mooie karweitje bij de start van de bouw van het weeshuis kreeg toegewezen.
Zijn vader was dorpsregent, koopman en mede-eigenaar van de oliemolen De Appelboom die tegenover de Watertoren aan de Nauernasche Vaart stond. De appel viel natuurlijk niet ver van de boom, dus de stenenlegger van 1717 werd later zelf eigenaar van deze molen, waarin hennepzaad werd verwerkt. In 1783 was het jongetje, dat de eerste stenen metselde, dat nog steeds.
Het Weeshuis in 1940-1941, inclusief gevelsteen (foto Gemeentearchief Zaanstad).
De Walvis werd opgeleverd in 1966. Hieronder het voormalige weeshuis dat stond achter de Nederlands Hervormde kerk. De serie tekeningen zaten in het archief van architect M. Leguijt Az. te Krommenie. Het Westzaanse weeshuis werd destijds gebouwd voor minder dan 1.250 gulden. (Gemeentearchief Zaanstad)
Het weeshuis achter de kerk, de toren zou in 1843 ‘s morgen om half zes omvallen, het huis ernaast werd verpletterd en acht mensen die daar sliepen kwamen om het leven. (Gemeentearchief Zaanstad).
Onder: bezoek van prins Willem Alexander en prinses Maxima aan de Zaanse Schans (2001) waar ze het gastenboek van De Walvis tekenen, links burgemeester Vreeman en Commissaris van de Koningin Jos van Kemenade. Tot 2002 was De Walvis eigendom van Albert Heijn, in het begin zou het zelfs Albert’s Corner hebben geheten (foto Gemeentearchief Zaanstad).
De Geveltoerist op de kaart
We hebben nu al: huisdokter, speeltuinvereniging, basisschool, een auto- lak- en spuitinrichting, RK jongensschool, school met den bijbel, kleuterschool, papier-pakhuis, kaaspakhuis, badhuis, snackbar, café, hotel, kaas-, kleding-, groente-, levensmiddelen-, supermarkt, fietsen- en meubelwinkel, garage, weeshuis, een jongelings vereeniging, kerk, synagoge, muziekhandel, ziekenhuis, apotheek, sigarenwinkel, juwelier, loodgieter, slijperij, thank-you-muurtje, watersnood-herinnering, gemeentehuis, polderhuis, torpedo bergingsvaartuig, verzekeringskantoor, gemaal, flatgebouw, bakkerij, melkinrichting en zuivelfabriek, slagerij, cantine, drukkerij, papiermagazijn, sigaren-, kaas-, verf-, zeep-, veevoeder-, essence-, stijfsel- en machine-fabriek.
Van de walvis werd traan als smeermiddel en baleinen in de mode gebruikt.
Walvisvaart, in 1790 kwam er een eind aan de walvisvangst, de walvissen waren bijna uitgeroeid
Walvisvaart, in 1790 kwam er een eind aan de walvisvangst, de walvissen waren bijna uitgeroeid
Walvisvaart, in 1790 kwam er een eind aan de walvisvangst, de walvissen waren bijna uitgeroeid
Westzaan in gouden tijden
Walvisvaart
De voormalige Friese Doopsgezinde kerk ligt aan het einde van een lange oprijlaan in een dorp met lintbebouwing van boerderijen en vrijstaande huizen. De Zaans groen geschilderde kerk met haar schilddak lijkt een grote boerenschuur midden in het weiland en munt uit door haar eenvoud. En dat was ook de bedoeling want het was een schuurkerk/schuilkerk, door de doopsgezinden een vermaning genoemd.
De Zuidervermaning is in 1731 gebouwd in een tijd dat Westzaan economisch gezien in haar ‘gouden tijd’ zit. Naast de van oudsher bestaande boerenbedrijven en graanhandel zijn er scheepswerven die werken voor de koophandel en de walvisvaart. In de walvisvaart behalen de Zaanse reders dikwijls betere resultaten dan hun collega’s in Amsterdam en andere steden. Dat is dan ook de reden, waarom de Zaanse walvisvaart in het verdere verloop van de eeuw in stand blijft, terwijl deze elders, vooral na 1765 vrijwel instort.
Na de Reformatie (1580) was het alleen aan gereformeerden voorbehouden een zichtbaar godshuis te hebben. De doopsgezinden hielden hun bijeenkomsten in een onopvallende schuur of woning. Naar de leraar of de vermaner werd hun vergaderplaats een vermaanhuis of vermaning genoemd.
Weergaven: 449
